De oudste ballon strip komt uit 1493
In de evolutie van het beeldverhaal komt de ballonstrip na de tekststrip. Althans, dat zat altijd in mijn hoofd. Eerst kwam Tom Poes, Prins Vailant, Kapitein Rob, Dick Bos en toen werd de ballonstrip populair.
Toch is het gebruik van een tekstballon in combinatie met beeld veel ouder. De eerste ballonstrip van Nederland komt uit 1493 en bevindt zich in het archief van het Erfgoedcentrum in Zutphen. Het is de zogenaamde Maan- en klaagbrief, een prachtig geïllustreerd tijdsdocument uit de 15e eeuw. Het is een aanmaning en aanklacht ineen, afkomstig van Graaf Bernhard van Meurs en gericht aan Hertog Karel van Gelre. Het document bestaat uit twee brieven die met illustraties aan elkaar verbonden zijn. Rechtsboven de aanmaning die Bernhard van Meurs aan Karel van Gelre heeft gestuurd. Rechtsonder een klacht over Karel van Gelre, die naar de Gelderse steden is gestuurd. De beide brieven zijn gedateerd, we weten dus precies wanneer ze geschreven zijn. De maanbrief is van 26 september 1493, de klaagbrief is van 22 november 1493.
In 1493 was Bernhard van Meurs al twee jaar in gijzeling bij Filips van Crèvecœu, de heer van Cordes. De aanleiding was de Slag bij Bethune, waar Hertog Karel van Gelre in 1487 gevangen was genomen. Karel mocht terugkeren naar Gelre, maar alleen tegen een losprijs van 80.000 goudguldens. Dit bedrag kon hij echter niet in een keer ophoesten. Er werd een deel betaald en voor het resterende bedrag werd zijn neef, Graaf Bernhard van Meurs als onderpand in gijzeling gegeven. In 1491 werd Karel vrijgelaten en keerde terug naar zijn geliefde Hertogdom. Hij beloofde aan Bernhard om binnen twee maanden het resterende bedrag te betalen of anders zelf weer in gevangenschap terug te keren.
En toen werd het stil. Karel “vergat” zijn plechtige belofte en Bernhard bleef achter. Toen de twee maanden voorbij waren begon hij zich toch wel een beetje zorgen te maken. Hij schreef meerdere persoonlijk gerichte brieven aan de Hertog maar die bleven onbeantwoord. Na twee jaar besloot hij in zijn wanhoop een open brief te schrijven. Het leek er steeds meer op dat hij aan zijn lot werd overgelaten en dat het beloofde bedrag voor zijn vrijlating nooit meer zou worden betaald. Zijn zorgen en woede komen duidelijk naar voren in de brief en in de tekeningen. Hij zegt het “zeer te bevreemden dat hij (Karel van Gelre) er zo’n gezindheid en slapheid op nahoudt” en “u tot nog toe geen aanstalten hebt gemaakt, wat vreemd en schandelijk genoeg is om te moeten zeggen”.
Het is alsof de schrijver zijn klachten met feitelijk bewijs heeft willen ondersteunen, door de situatie in beeld te brengen. Hij laat de woorden van belofte letterlijk uit de mond van Karel van Gelre komen door ze in tekstballonnen te zetten. Er spreekt wanhoop en ongeloof uit: dit is letterlijk zo gezegd! Hoe kan het dat jij je niet aan je belofte houdt. Kijk, dit is de feitelijke situatie en deze Gelderse edelen waren erbij als getuigen. In het eerste plaatje wordt deze belofte ook nog eens bezegeld met een handdruk.
De tekeningen staan hier niet ter illustratie. Ze zijn bewust geplaatst om de brief kracht bij te zetten, om het moment van belofte vast te leggen, alsof het een foto was van dat exacte moment. De tekening is zeer gedetailleerd en zorgvuldig gemaakt. Dat zie je terug in de kleding, de positie van de edelen en de wapenschilden. Hiermee lijkt Bernhard ook te willen zeggen dat zijn geheugen uitstekend is, mocht iemand daar aan twijfelen.
In de tweede brief, de aanklacht die naar de verschillende Gelderse steden is gestuurd heeft de illustratie ook nog een ander nut. De tekeningen zijn hier ook om de aandacht te trekken van ieder die het leest. Wellicht werd deze brief ook opgehangen in de stad en werden de illustraties erbij gezet voor de ongeletterde burger, zodat iedereen kon zien hoe slecht Bernhard werd behandeld en hoe onbetrouwbaar hun Hertog was.
In juni 1500 komt Bernhard van Meurs eindelijk vrij. Bernhards zwager schoot het geld voor en de Staten van Gelre stonden garant. Het lijkt erop dat de eerste tekstballon niet alleen werd gebruikt om aan te geven wat iemand zegt, maar juist om aan te geven wat iemand letterlijk heeft gezegd. Bernhard van Meurs was aanwezig als getuige en vond tijdens het proces onbedoeld de ballonstrip uit.
